Symbolika ikony Świętego Michała Archanioła

Nim przystąpimy do opisu symboliki ikony Świętego Michała Archanioła, musimy wyjaśnić, kim są aniołowie. Nauka Katechizmu Kościoła Katolickiego zwięźle przekazuje w artykule 350, że aniołowie to czyste duchy, które nieustannie wielbią Boga. Kościół przyjmuje za Pseudo-Dionizym Aeropagitą naukę o dziewięciu chórach anielskich. Choć może to zaskakiwać, archanioły to przedostatni w hierarchii ważności chór anielski.

Archanioł Michał to wyjątkowa postać, gdyż jest On jednym z tzw. siedmiu aniołów, którzy są zawsze gotowi do służby Bogu. Samo imię Archanioła jest niezwykłe, ponieważ w języku hebrajskim oznacza „Któż jak Bóg”. Według tradycji apokryficznej ten Archanioł, wraz z aniołami wielbiącymi Stwórcę, wyrzucił z nieba Szatana i jego zastępy, które odrzuciły Boga. Na sztandarach dobrych aniołów, sprzymierzeńców Boga, widniał napis „Któż jak Bóg”. Miało to oznaczać wyznanie, że nie ma nikogo takiego, jak Sam Pan Bóg, i tylko Jemu aniołowie są winni posłuszeństwo. Święty Michał jest zatem utożsamiany z pogromcą złych duchów, o czym wspomina również Pismo Święte zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu.

Archanioł Michał, ponieważ jest aniołem, przedstawiany jest jako postać z nimbem wokół głowy. Nimb jest odpowiednikiem zachodnioeuropejskiej aureoli i oczywiście symbolizuje świętość.

Na ikonach każda część stroju oznacza coś ważnego, stąd przepaska na włosach, zdawałoby się ledwie dostrzegalna, jest symbolem posłuszeństwa – poddaństwa sprawom boskim.

Jak już wspomnieliśmy, aniołowie, jako czyste duchy, nie mogą posiadać ani ciała, ani innych materialnych właściwości. Z tym problemem ikonopisarze, jak i malarze, poradzili sobie poprzez dodanie skrzydeł do wizerunków anielskich postaci. Skrzydła anielskie, w odróżnieniu od diabelskich, są ptasie, co wskazuje nam na niebo i blask poranka. Skrzydła diabelskie na ikonach są zaś przedstawiane zawsze jako skrzydła nietoperza, które  kojarzą nam się z nocą.

Szaty Świętego Michała są wzorowane na szatach z okresu starożytnej Grecji i Rzymu. Himation to płaszcz, zaś chiton to wierzchnia szata. Tego typu szaty są noszone przez wszystkie postacie świętych przedstawiane na ikonach, zaś przy ich odróżnianiu od aniołów najistotniejszą rolę pełnią kolory. Natomiast nie każdy święty posiada loros tj. szarfę wysadzaną klejnotami, która wskazuje na wysoką godność.

Ta drogocenna szarfa symbolizuje całun Chrystusa, który przypomina o Jego Śmierci i Zmartwychwstaniu.

Do anielskich atrybutów należy rabdos – laska – symbol władzy duchowej oraz sfera – symbol ziemi. Na sferze została umieszczona grecka litera „chi”, która jest skrótem od słowa Chrystus. 

W kulturze mamy wiele ciekawych przedstawień Świętego Michała Archanioła. Ikona ze Zwienigorodu, obecnie w Galerii Tretiakowskiej najbardziej przypomina nam anioła z „Trójcy Świętej” Rublowa. Włoski malarz Guido Reni, choć niewiele ma wspólnego ze sztuką pisania ikon, nawiązał do tradycyjnej kolorystyki, przypisanej Świętemu Michałowi. Niedawnymi czasy niezwykle popularnym przedstawieniem Świętego Michała stało się dzieło polskiego malarza Jana Henryka Rosena. Natomiast w greckiej ikonie z Konstantynopola możemy dostrzec niemałe podobieństwo do  pozostałych ikon pisanych według tradycyjnej sztuki ikonicznej, choć ta z pewnością jest jedyna w swoim rodzaju, bo ujęcie Archanioła jest na niej en face, a nie, jak w pozostałych przypadkach, z profilu. Wśród licznych prób ujęcia Tego niesamowitego obrońcy niebieskiego znajduje się także figura z groty w Gargano, we Włoszech. Michał jest tam odzwierciedlony jako rzymski wojownik depczący demona.

Każda ikona jest podpisana, jednak nie tak jak w kulturze zachodniej. Mianowicie ikony są podpisane imieniem tego, kogo przedstawiają, tak aby osoba modląca się miała pewność, na kogo spogląda. Odwrotnie do tradycji zachodnioeuropejskiej na żadnej z ikon nie widnieje autograf ikonopisarza, bo nie o chwałę autora ikony chodzi.

Na koniec należy wspomnieć o modlitwie ułożonej przez Papieża Leona XIII. Jest ona znakiem żywej wiary Kościoła w to, że w świecie duchowym wciąż toczy się walka między siłami dobra i zła. Wierni Kościoła Katolickiego mają potężnego sprzymierzeńca w postaci Świętego Michała Archanioła. Papież wprowadził zwyczaj odmawiania tej modlitwy po każdej Eucharystii.

Mariola Trojanowska