Historia i tradycja

 

 Portret z Fajum, I w.n.e. - Muzeum Państwowe w Monachium

Trudno określić dokładnie, kiedy narodziły się ikony. Ich dzieje możemy podzielić na mityczne, które zachowały się w opowieściach i historyczne, na które mamy już potwierdzone dowody.

 

 
 Malarstwo katakumbowe. Katakumby Pryscylii, postacie orantów, III w.

                                                                        
       

                                                                                    Guercino, Św. Łukasz malujący ikonę Maryi

Badania historyków sztuki, muzealników, konserwatorów malarstwa i kolekcjonerów, wskazują, że pierwowzorem ikon mogły być portrety z Fajum (Egipt),  które były składane wraz z zabalsamowanymi zwłokami do grobów. O rozważaniach tych decyduje sposób ukazania postaci oraz  technika. Portrety fajumskie malowane były na deskach bądź płótnie pokrytym gruntem farbą matową – temperową, lub błyszczącą – woskową (techniki te łączono też ze sobą.

Drugi kierunek rozważań prowadzi do wczesnochrześcijańskiego malarstwa katakumbowego. Chrześcijaństwo rozwijało się w I wieku w Palestynie, natomiast w kolejnych wiekach objęło całe Imperium Rzymskie, a nawet rozprzestrzeniło się i poza jego granicami. Wyznawcy nowej religii od początku byli prześladowani, dlatego ukrywali się, w ukryciu tworzyli też sztukę związaną z chrześcijaństwem.

Malowidła katakumbowe stanowią najstarsze znane zabytki chrześcijańskie, ponieważ działki cmentarne były własnością prywatną i ich właściciele sami decydowali o sposobie ich dekoracji. Prawo zwyczajowe, gorliwie z resztą przestrzegane dodawało, że cmentarze to miejsca "święte i nietykalne", dzięki temu nie było ingerencji ze strony władz w wybór sposobu chowania zmarłych. Dzięki powyższym faktom katakumby, przede wszystkim rzymskie są niezwykłą skarbnicą wiedzy na temat ikonografii chrześcijańskiej.

Wg dokumentu Soboru Nicejskiego II, zainaugurowanego w Konstantynopolu ikony miały być wykonywane od czasów apostolskich. Czy informacja ta jest prawdziwa, trudno to stwierdzić, ponieważ nie ma na ten temat żadnych źródeł pisanych (historycznych). Podążając jednak przekazywaną tradycją pierwszym autorem ikon był Łukasz Ewangelista. Miał on wykonać pierwsze ludzkie wyobrażenie Matki Bożej.  

Pierwsze informacje dotyczące ikon znajdują się w tekstach z IV w., Euzebiusza z Cezarei oraz Epifaniusza z Cypru.